میرزا جعفر بن علی تبریزییا فریدالدّین جعفر تبریزی [۱] یکی از استادان خوشنویسی ایرانیدر قرن نهم هجری است که با لقب بایسنقریهم از او یاد می‌شود. او بزرگترین نستعلیق‌نویس زمان خود بود. یکی از آثار معروف نستعلیقاو شاهنامه بایسنقریاست. این شاهنامه هم‌اکنون در یکی از کتابخانه‌های ایران نگهداری می‌شود. یکی دیگر از کارهای میرزا جعفر تبریزی مرقعنفیسی است در کتابخانه دانشگاه توبینگن آلمانکه می‌توان نمونه‌های بسیار عالی از خط ثلث، ریحان، نسخ، رقاع، توقیعو نستعلیقرا در آنها یافت.
او رئیس کتابخانه دربار شاهزاده بایسنقر میرزا پسرخ شاهرخ و نوهٔ هنرمند و هنرپرور تیمور گورکانی بود. او در نگارش هفت قلم مهارت داشت اما در نستعلیق‌نویسی شهرت یافت. استاد او دراین خط عبداللهپسر میرعلی تبریزیواضع خط نستعلیق بوده‌است. و از شاگردان صاحب نام او مولانا اظهر تبریزیاست. [۲]
تاریخ تولد و درگذشت جعفر تبریزیبه‌درستی معلوم نیست، ولی از آثار و خطوط برجا مانده از او پیداست که بین سالهای ۸۱۶ تا ۸۵۶ زنده بوده‌است [۳] . او از مردم ماهشهربود، لیکن به دلیل اقامت طولانی در هرات، به هروی معروف شده‌است [۴] . از هرات به ماوراءالنهرسفر کرد و سه سال در بلخماند، سپس به خوارزمرفت و یک سال در سمرقنداقامت گزید و در بخارادرگذشت [۵] . میرزا جعفر تبریزیدر سال ۸۸۵ بدرود حیات گفت. [۲]
میرزا جعفر در رواج خط نستعلیقکوشش بسیار نمود و در اندک مدتی آن را مقبول عام و خاص کرد [۶] او این خط را از استاد بلاواسطه خود میرعبداللهفرزند میرعلی تبریزیآموخت و در آن از بانی نستعلیق، یعنی میرعلی، نیز برتر شد [۷] . او را در «خطوط اصول» شاگرد شمس‌الدین قطابی مشرقی(متوفی ۸۱۲) بود [۸] [۹] [۱۰] . با آنکه شهرت عمده‌اش در خط نستعلیق است خطوط دیگر را استادانه‌تر می‌نوشت [۳] [۱۱] .
میرزا جعفر پیش از پیوستن به دربار بایسنقر میرزا، در تبریز در دربار میرانشاه بن تیموربه سر می‌برد [۴] لیکن در حقیقت تربیت یافته دربار شاهرخ تیموری [۱۲] و طرف توجه و علاقه خاص پسر او بایسنقر میرزا بود، زیرا سمت استادی دبستان او را به عهده داشت [۱۳] .
میرزاجعفر در یکی از حجره‌های کاخ چهلستونِ بایسنقر میرزا کتابت می‌کرد [۱۴] و سرآمد چهل کاتب و خوشنویس کتابخانهٔ او بود [۱۵] [۱۶] .
کانون هنری بایسنقر در هراتبه‌نام دارالصنایع کتاب سازیمعروف بود و کتاب‌های پدیدآمده در این کتابخانه و کانون هنری شامل نفیس‌ترین آثار نگارگریو استادانه‌ترین قطعات خوشنویسیهستند که به زیبایی تمام صحافیو جلدآراییگشته‌اند. [۱۷] تاریخ تأسیس کتاخانه بایسنقر ۱۴۲۰م است و این موقعی است که بایسنقر میرزا به فرماندهی قشون برای نجات تبریزاز دست ترکمن‌هابه‌آنجا رفته بود و در آنجا هنرمندانی همچون استاد جعفر را با خود به هرات آورد. [۱۸]
مکتب هرات و کانون هنری بایسنقری که به کار کتاب‌آراییمی‌پرداخت را می‌توان ادامه کتابخانه جلایریاندر تبریز دانست که هرچند در زمان قراقویونلوهاپایتخت به شروانمنتقل و حمایتی از هنر به عمل نمی‌آمد اما بقایای آن هنوز تا زمان رسیدن بایسنقر به تبریز موجود بود و هنگامی‌که بایسنقر شاهزاده تیموری به فرمان پدرش شاهرخ میرزابه حکمرانی تبریز فرستاده شده او جعفر تبریزیرا در آنجا می‌بیند. [۱۹]
یکی از عوامل تجدید رونق خطوط متداول در ایران قرن نهم وجود میرزا جعفر بود. او با تربیت شاگردانی در انواع خطوط، به توسعه و پیشرفت خطاطی در ایران کمک کرد. شاگردان معروف او عبارت‌اند از: اظهر تبریزیدر خط نستعلیق؛ شیخ محمود زرین قلمدر خفی نویسی؛ عبدالحی منشی استرآبادیدر خط تعلیق؛ و مشهورترین شاگرد او، که در ضمن داماد او نیز بود، عبداللّه طبّاخ هرویکه در خط اصول سرآمد بود [۲۰] .
میرزا جعفر، علاوه‌بر خطاطی، شعر نیز می‌گفت؛ ترکیب بندی که در رثای بایسنقر میرزا برای تسلیت به شاهرخگفته، هم هنر شاعری او را می‌نمایاند و هم معرف مقام شاعر نزد شاهرخ است [۲۱] .
در بسیاری از منابع او را «مولانا جعفر تبریزی» می‌نامند و از آن‌جایی که از توجه و حمایت شاهزاده بایسنقر میرزابرخوردار بود و به او انتساب داشت [۴] اغلب از او با نام «جعفر بایسنقری» ( یا بایسنغری) نام برده شده‌است. لقب دیگرش «عین الاعیان» بود و سلطان‌علی قاینی، در خطی که در ۹۱۴ نوشته، او را « قبلة الکتّاب » و «کمال الدین » نامیده است [۷] .
آثار به جامانده از او، برخی در ایران، و بسیاری نیز در کتابخانه‌های جهان پراکنده است. مهمترین آنها عبارت‌اند از: شاهنامه بایسنقریکه به خط نستعلیق و در ۸۳۳ به فرمان بایسنقر میرزا کتابت شده [۲۲] و هم‌اکنون در کتابخانهٔ سلطنتی سابق در موزه کاخ گلستان(ش ۴۷۵۲) موجود است. دیوان اشعار حسن دهلویکه در ۸۲۵ به دارالسلطنه هرات تقدیم شده و در کتابخانه مجلس(ش ۴۰۱۷) موجود است [۲۳] ؛ نسخه‌ای از کلیات همام تبریزیبه خط نستعلیق که در ۸۱۶ کتابت شده و در کتابخانه ملی پاریسنگهداری می‌شود. در این نسخه او به نام میرزا جعفر تبریزیخوانده شده‌است، زیرا هنوز به دربار بایسنقر میرزا راه نیافته بود [۲۴] ؛ نسخه‌ای از دیوان حافظبه خط نستعلیق در موزه آثار اسلامی‌و ترکدر استانبول؛ و نسخه دو جلدی ( تذهیبشده از گلستان سعدیاست که استاد جعفر در 830 فراهم آورده‌است [۲۲] [۲۵] . از نمونه‌های دیگر کار میرزا جعفر تبریزیمرقعی است در کتابخانه دانشگاه توبینگن آلمانکه بهترین نمونه خطوط ثلث، ریحان، نسخ، رقاع، توقیع، نستعلیق و تعلیق را می‌توان در آنها یافت. [۲۶] .
پیوند به بیرون