| ابن بواب | |
|---|---|
|
|
| زاده | ابوالحسن علاءالدین علی بن هلال |
| ملیت | ایرانی |
| دلیل شهرت | خوشنویسی |
ابوالحسن علاءالدین علی بن هلالمشهور به ابن بواب (درگذشت ۱۰۲۲یا ۱۰۳۱م در بغداد) ملقب به «قبله الکتاب» از معروفترین خوشنویساندر اوائل سده پنجم هجری/یازدهم میلادی در دوره خلفای عباسیو آل بویهاست. او در خطوط مختلف به جا مانده از ابن مقلهتصرفاتی کرد و قواعدی تازه در خوشنویسی به‌وجود آورد.
ابن بواببه‌عنوان استاد زمان خود شناخته شد و شیوه‌ای که او در خوشنویسی پدید آورد تا حدود دویست سال تا هنگام حمله مغول بدون رقیب بود [۱] و قوانینی که برای خوشنویسی وضع کرد که به خط منسوبشهرت دارد او قواعد نوینی در خوشنویسی به وجود آورد و برای نخستین بار میزان سنجش حروف را تحت قاعده «نقطه» درآورد. این قواعد هنوز هم پس از گذشت نزدیک به هزار سال در اغلب خطوط اسلامی‌و توسط همه خوشنویسان رعایت می‌شود. [۲] خط نسخکه توسط او شکل نهایی و متکامل یافت رفته رفته به خط رایج تمامی‌سرزمین‌های اسلامی‌تبدیل شد و امروزه اغلب حروف چاپیمدرن عربی و فارسی با استفاده از این خط طراحی شده‌اند.
دربارهٔ زندگی علی ابن هلال اطلاعات بسیار اندکی در دست است. تاریخ و محل تولد او دقیقاً مشخص نیست آنچه از منابع گوناگون پیداست در اواخر سده چهارم هجری/ دهم میلادی اتفاق افتاده و او بیشتر عمر خود را در بغداد گذرانده و مدتی نیز در شیراز بوده‌است. برخی او را قطعاً ایرانی و شیعهدانسته‌اند [۲] و برخی منابع معتبر او را عربو متولد عراقمی‌دانند. [۱] ابن‌بواب خوشنویسی را نزد محمد بن اسدآموخت و سپس نزد محمد بن علی شیرازی سمسمائییا سِمسِانی تکمیل کرد که هر دو از شاگردان «ابن‌مقله» بوده‌اند. او را همچنین شاگرد شخصی به‌نام ابراهیم سبکری سیستانیمی‌دانند. [۲] شاگردان معروف او عبارتند از: محمدبن عبدالملکو سید قاسمکه آن‌ها دارای شاگردانی مانند احمد بن فضل‌الله ترکستانیو عبدالمؤمن بن‌صفی‌الدین اصفهانیبودند که سرانجامِ آنان به استاد بزرگی چون یاقوت مستعصمیاین هنر را منتقل کردند که سلسله دیگر خوشنویسان ایران و عرب و ترکیه به او برمی‌گردد به این ترتیب در شجره اجازات خوشنویسی یاقوت، عموم خوشنویسان از شاگردان ابن بواببوده‌اند [۲] و ابن بوابسنتی را که به وسیله ابن مقله پایه‌ریزی شده بود قوام بخشید و از طریق یاقوت مستعصمی‌به خوشنویسان دیگر انتقال داد؛ هرچند هرگز این دو را به‌طور مستقیم ندیده بود.
ابداع خط ریحانو محَقَّقرا به او منسوب می‌کنند. او در خطوطی که پیشتر توسط ابن مقلهبه‌وجود آمده بود به‌ویژه نسخو توقیعاصلاحاتی انجام داد و بسیاری از آثار او را برای شاگردانش جمع‌آوری و حفاظت کرد. [۱] خط نسخ به‌دست او چنان منزه شد که خطی که ناسخ همه خطوط برای کتابت قرآن گردید. این خط که در زمان ابن‌مقله و توسط وی قاعده‌مند شده بود و ابن‌مقله آن را خط «بدیع» می‌نامید از این پس مقبولیت یافت. [۲]
پدرش دربان القادر باللهخلیفه عباسی(فرمانروایی ۹۹۱–۱۰۳۱ م) و خود از نزدیکان القادر یا به قولی از ملازمان بهاالدین دیلمیبود. گفته‌می‌شود پدرش نگهبان درب «بیت‌القضاء» یا پرده‌دار دربار آل بویهبوده او به مناسبت شغل پدر به ابن بوابشهرت یافت.
شروع زندگی هنری وی با نقاشیدر خانه‌ها آغاز شد، سپس به هنر کتاب‌آراییپرداخت و در کنار تذهیب، خوشنویسیرا نیز آغاز کرد. در همان زمان او تحصیلات ادبی را ادامه داد به طوری که مدت‌ها واعظ دربار محمد منصوردر بغداد بود. وی در زبان عربیادیبی توانا بود و اشعاری از او باقی است. [۲]
آوازه او به جایی رسید که بهاءالدولهفرزند عضدالدوله دیلمیدر روزگار آل بویه وی را کتابدار و امین کتابخانه خویش در شیراز کرد. کتابخانه دیلمیدر شیراز در قرن چهارم هجری شهرت بسیاری داشت و می‌گویند که تنها فهرست این کتابخانه چندین جلد بوده‌است. در برخی منابع تاریخی از ابن بوابنقل شده: [۲]
در شیراز عهده‌دار کتابخانه بهاءالدوله بودم، روزی میان کتابها نسخه‌ای دیدم که جلدی سیاه داشت، آن را باز کردم، قرآنی بود به خط ابن‌مقله، اما جزء سی‌ام آن کامل نبود. این قرآن را به بهاءالدوله نشان دادم و از او خواستم تا اجازه دهد تا بررسی‌ام را به همان شیوه ابن‌مقله بنویسم و اگر وی نتوانست تشخیص دهد جایزه‌ای به من عطا نماید. به کتابخانه رفتم و کاغذی کهنه را انتخاب [کردم] و مشغول کتابت گردیدم. بعد از چندی که قرآن آماده شده بود و یک سال از این رویداد گذشته بود، در دربار، بهاءالدوله سراغ قرآن را گرفت. به او نشان دادم، او نتوانست فرقی بین خط من و ابن‌مقله قایل شود و جایزه‌ای که از او خواستم تعدادی برگه‌های کاغذ کهنه بود که در کتابخانه وی وجود داشت.
اطلاعاتی که از وی در دست است نشان می‌دهد که وی به لباس و آرایش موهای خود بی‌توجه و ریش بلندی داشته‌است. گفته می‌شود روزی «نصر بن مسعود» از کاتبان دیوان حکومتی، ابن بوابرا اتفاقی دید و بی‌درنگ دست او را بوسید و گفت دست تو را برای آن می‌بوسم که در بغداد مانند و مثل نداری، و دیگر اینکه در حسن خط نادرهٔ دورانی و دیگر در عمرم کسی غیر از تو ندیدم که فاصله عمامه تا لحیه (ریش) او دو ذرعو نیم باشد! [۲]
ابن بواببا همه شهرت و تلاش و محبوبیتی که در میان مردم داشت از جهت معیشتی و گذران زندگی به‌شدت در مضیقه بوده‌است. یاقوت حمویمؤلف کتاب «معجم‌البلدان» گفته‌است که نامه‌ای از وی دیدم که به یکی از اعیان شهر نوشته بود که چرا به وعده خود وفا نکرده و «دو دینار» به او نداده بود؟ یاقوت حموی ادامه می‌دهد که برای گرفتن دو دینار هفتاد سطر عبارت ادبی نگاشته بود که پس از مرگش این نامه به ۱۷ دینار فروخته شد و قیمت آن پس از اندکی به ۲۵ دینار رسید. در کتب تاریخی مطالبی است که نشان می‌دهد چگونه خط ابن بوابپس از مرگش بسیار گرانبها و پرقیمت شده و خرید و فروش می‌شده‌است. [۲]
با همه شهرتش درگذشت او به دقت ثبت نشده. گاهی درگذشت او را در سال ۴۲۳ه. ق/ ۱۰۳۱م ذکر کرده‌اند [۳] و منابعی مانند ابن خلکانو برخی کتب دیگر آورده‌اند که وی در روز پنجشنبه در ماه جمادی‌الاول سال ۴۱۳ه. ق/ ۱۰۲۲م [۴] در بغداد از دنیا رفت و در کنار آرامگاه احمد بن حنبلبه خاک سپرده شد. [۲]
ابن بواببه نگارش نسخه‌های متعددی از قرآنپرداخت و گفته می‌شود ۶۴ قرآن در طول همر خود نگارش کرد که تعداد زیادی از آن‌ها باقی نمانده‌است. از آثار شناخته شده او می‌توان به‌این موارد اشاره کرد: [۲]
۱- در ترکیه موزه توپقاپی، شعر سالمه بن جندل با امضا به تاریخ رمضان سال ۴۱۳ ه. ق و هم در آنجا دو صفحه به قلم طومار به خط وی موجود است.
۲- در ترکیه در گنجینه اوقاف موزه آثار ترکیه کتاب «بزوغ‌الهلال» مورخ به سال ۴۰۸ ه. ق
۳- در ترکیه گنجینه ایاصوفیه، جنگی در «آداب و حکم» با خط ثلث.
۴- قرآن در کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی
۵- قرآن به صورت کامل و جامع از ابتدا تا انتها به خط وی که بسیار سالم باقی‌مانده و در سال ۳۹۱ ه. ق نوشته شده‌است. این قرآن در مجموعه موزه چستربیتی(CHESTER BEATTY) دوبلیننگهداری می‌شود. این قرآن در سال ۱۹۸۳ در تعداد ۲۰۰ نسخه چاپ و در معرض فروش قرار گرفت.
۶- یکی از زیباترین آثار او نسخه‌ای است به خط ریحان که در مسجد لاللی استانبولنگهداری می‌شود و هدیه سلطان عثمانی، سلطان سلیم اول( ۱۴۷۰- ۱۵۱۲م) است. [۱]
پانویس